Kwartalnik Edukacja 01/2022

W niniejszym artykule przedstawimy zagadnienie wartości podstawowych niezbędnych dla funkcjonowania społeczeństw współczesnych, gwarantujących rozwój społeczeństwa demokratycznego i obywatelskiego. Omówimy najpierw pojęcie wartości podstawowych w socjologii i w katolickiej nauce społecznej, a następnie wartości podstawowe jako fakt społeczny (narracja socjologiczna). Wartości podstawowe jako ogólne, ponadczasowo wiążące zasady budują polityczne ramy funkcjonowania poszczególnych państwa, stanowią (prawny) fundament demokracji i obywatelskości oraz dobra wspólnego. Natomiast w życiu społecznym wyłaniają się kształty, w jakich te wartości urzeczywistniają się.

W artykule przedstawiono przegląd międzynarodowych badań porównawczych w zakresie edukacji obywatelskiej realizowanych od lat 70. przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Mierzenia Osiągnięć Szkolnych (IEA). W artykule zaprezentowano podstawowe informacje na temat poszczególnych edycji, krótką historię ich rozwoju, a także wyzwania, z którymi wiąże się realizacja badań porównawczych w tym właśnie obszarze. Szczególny nacisk położono na badanie ICCS – International Civic and Citizenship Study – którego trzecia edycja była realizowana w 2022 roku. Przybliżone zostały niektóre z wyników z wcześniejszych edycji tego badania prowadzonego m.in. w Polsce. Badanie pokazuje duże zróżnicowanie umiejętności uczniów wewnątrz uczestniczących krajów i między krajami. Chociaż szczególnie istotne z perspektywy osiągnięć uczniów okazały się czynniki społeczno-ekonomiczne związane ze środowiskiem domowym uczniów, to w badaniach zidentyfikowano także czynniki powiązane z osiągnięciami z poziomu szkoły i procesów edukacyjnych. Dane dotyczące rozumienia przez uczniów zagadnień związanych z edukacją obywatelską oraz ich postaw i zachowań obywatelskich dają badaczom szerokie możliwości prowadzenia wtórnych analiz.

W części teoretycznej artykułu przedstawiono istotę obywatelskości dziecka w ujęciu relacji społecznej pomiędzy dorosłymi a dziećmi oraz kreowaną społeczną pozycją dziecka jako partnera dorosłego w procesach społecznego decydowania. W części empirycznej przedstawiono założenia metodologiczne badań przeprowadzonych wśród dzieci w wieku 6–7 lat uczęszczających do kilku przedszkoli na terenie woj. lubelskiego. Celem badań było zdiagnozowanie poziomu umiejętności społecznych dzieci w wybranej grupie wiekowej (N=111) z uwzględnieniem zmiennych, takich jak płeć, wiek i miejsce zamieszkania. Wyniki badań pokazały różnice istotne statystycznie w poziomie umiejętności społecznych dzieci z uwzględnieniem płci. U niektórych dzieci stwierdzono brak ukształtowanych umiejętności społecznych, których deficyt może negatywnie wpływać na budowanie relacji interpersonalnych. Tym samym zarekomendowano w stosunku do tych dzieci podjęcie działań interwencyjnych, aby zapobiec dalszemu pogłębianiu tych deficytów.

Artykuł podejmuje kwestię wychowania obywatelskiego w odniesieniu do edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej. Punktem wyjściowym rozważań jest ukazanie przemian w precyzowaniu jego istoty, zwłaszcza w polskiej refleksji pedagogicznej. Na tym tle zostaje podjęty namysł nad specyfiką i możliwościami wychowania obywatelskiego najmłodszych uczestników rzeczywistości wychowawczej, wkraczających w jej instytucjonalne obszary (przedszkola i szkoły podstawowej). Zagadnienie edukacji obywatelskiej na tym etapie rozwoju dziecka, jest dość rzadko przedmiotem pedagogicznych analiz. Prezentowany tekst stanowi próbę zwrócenia uwagi na potrzebę takiego ukierunkowania poszukiwań badawczych podejmowanych przez pedagogów.

Odpowiedzialne wychowanie społeczne można uznać za pilną potrzebę czasów, w których żyjemy, a zarazem element integralnego wychowania należnego każdemu człowiekowi. Stanowiąc część wychowania moralnego, winno ono być częścią systemu wychowawczego obowiązującego w każdej szkole. Ponadto powinno uwzględniać specyfikę rozwoju społeczno-moralnego dzieci i młodzieży oraz ciągle niedoceniane i spychane na margines nauczanie i wychowanie moralne i religijne. Publikacja sygnalizuje wagę i znaczenie podjętego tematu w kontekście zasadniczych celów, funkcji i zadań szkoły, przyjętej podstawy programowej, odpowiedzialnego uczestnictwa i obywatelskości, tworzenia dynamicznej i opartej na wartościach struktury programu wychowawczego, a także podstawowych zadań, cech i obowiązków nauczyciela. Całość artykułu kończą wnioski o charakterze ogólnym i aplikacyjnym.

Szkolne Kluby Wolontariusza to inicjatywa, która rozwija się w polskich szkołach od początku XXI w. Przede wszystkim dają one przestrzeń, w której młodzi ludzie mogą udzielać pomocy potrzebującym. Warto jednak zwrócić uwagę, że stanowią także jeden z obszarów realizacji edukacji obywatelskiej, przygotowującej młodzież do czynnego zaangażowania w życie swojego środowiska lokalnego czy ojczyzny.

Problem główny prezentowanego tekstu wyraża pytanie: W jakim stopniu Szkolne Kluby Wolontariusza mogą przygotowywać młodzież do uczestnictwa w społeczeństwie obywatelskim?
Odpowiedź na nie udzielona zostanie w trzech etapach: 1. Wskazanie głównych wyróżników społeczeństwa obywatelskiego, czyli odpowiedź na pytanie – do czego mamy wychowywać?; 2. Ukazanie głównych założeń edukacji obywatelskiej w przestrzeni szkoły; 3. Prezentacja założeń oraz praktycznej działalności Szkolnych Klubów Wolontariusza w kontekście edukacji obywatelskiej.

Główną metodą zastosowaną w przygotowaniu tekstu jest metoda hermeneutyczna – przy czym w ostatniej części znajdą się odwołania do badań empirycznych przeprowadzonych (przez autorkę tekstu) wśród opiekunów oraz członków Szkolnych Klubów Wolontariusza dotyczących wychowawczej wartości wolontariatu. Spośród szerszego spectrum podejmowanych w badaniach tematów przytoczone zostaną tylko te, które dotyczą edukacji obywatelskiej.

W artykule poruszane są kwestie dotyczące organizacji III sektora, które określane są zarówno organizacjami pożytku publicznego (w szerszym znaczeniu) lub organizacjami pozarządowymi (w znaczeniu węższym). W celu przybliżenia problematyki organizacji non-profit zaprezentowano teoretyczne rozważania oscylujące wokół regulacji normatywno-prawnych. Dodatkowo podjęto próbę przybliżenia terminu „społeczeństwa obywatelskiego”, który na przełomie XX i XXI wieku, coraz częściej jest zauważalny nie tylko w instytucjach naukowych, ale coraz częściej wśród polityków i społeczeństwa polskiego, tym bardziej, że znaczący udział mają w edukacji obywatelskiej organizacje III sektora. Ważnym problemem stanowiącym trzon opracowania jest społeczność lokalna, która stanowi fundament wszelkich działań, nawet tych pionierskich, prowadzących do modelowania postaw obywatelskich, ukierunkowanych na ukształtowanie społeczeństwa obywatelskiego. Badania empiryczne przeprowadzone w granicach województwa podlaskiego weryfikują nastawienie i podejście osób reprezentujących organizacje pozarządowe do działań związanych z edukacją obywatelską wśród lokalnej społeczności, opierających się na wskaźnikach zainteresowania sprawami społeczno-politycznymi, kształtowaniem tożsamości narodowej itp.. Dodatkowo zaprezentowano informacje o sytuacji tego typu instytucji po okresie pandemii COVID-19. Informacje pozyskane na drodze badań empirycznych potwierdzają, że w społecznościach lokalnych powinno się pielęgnować wszelkie tradycje wzmacniające kształtowanie postaw obywatelskich, ponieważ na poziomie mikro lub mezostrukturalnym o wiele łatwiej jest dotrzeć ze wszelkimi działaniami. W efekcie można uzyskać zamierzony plan działania na skalę ogólnopolską bądź globalną.

Artykuł jest poświęcony obywatelskiej inicjatywie uchwałodawczej, będącej jedną z podstawowych form demokracji bezpośredniej w systemie samorządu terytorialnego w Polsce. Praca porusza zagadnienie istoty i roli inicjatywy, jej zakresu przedmiotowego oraz podmiotowego oraz wymagań proceduralnych, jakim w związku z wystąpieniem z inicjatywą muszą sprostać zarówno inicjatorzy, jak i organ stanowiący gminy. Celem artykułu jest wykazanie, że obywatelska inicjatywa uchwałodawcza, mimo pewnych mankamentów jej regulacji prawnej, stanowi silny mechanizm partycypacji społecznej, cenne narzędzie edukacji obywatelskiej, instrument integracji lokalnej społeczności oraz instrument oddziaływania na radnych, którzy nie zawsze wywiązują się z wyborczych obietnic. W opracowaniu posłużono się metodą dogmatyczną, polegającą na analizie przepisów prawa, poglądów doktryny prawa oraz orzecznictwa sądowego.