DOI: 10.24131/3724.250409
Streszczenie
Współczesna szkoła, mimo deklaracji przygotowania młodych ludzi do życia w dynamicznie zmieniającym się świecie, w dużej mierze zachowuje tradycyjny model reprodukcji wiedzy i schematów społecznych. W warunkach „płynnej nowoczesności” młodzież doświadcza poczucia uwikłania w struktury rodzinne, edukacyjne i społeczne, co ogranicza jej autonomię i sprawczość. Celem artykułu jest analiza mechanizmów reprodukcji uwikłań w systemie edukacyjnym, ze szczególnym uwzględnieniem pokolenia Z, oraz przedstawienie koncepcji Profilu absolwenta i absolwentki szkoły podstawowej i ponadpodstawowej jako narzędzia emancypacyjnego. Podstawą rozważań są koncepcje teoretyczne psychologii systemowej i socjologii ponowoczesnej, wskazujące na zagrożenia związane z brakiem autonomii jednostki i schematami dezadaptacyjnymi. Analiza współczesnych badań nad młodzieżą ukazuje rosnące uzależnienie od technologii, spadek zdrowia psychicznego, niski poziom aktywności fizycznej oraz dominację kultury nauczania „pod egzamin”. Dane empiryczne dowodzą, że młodzi ludzie odczuwają brak samodzielności, niedopasowanie treści szkolnych do życia codziennego oraz potrzebę rozwijania kompetencji przyszłości, takich jak krytyczne myślenie, kreatywność czy samoregulacja. Profil absolwenta i absolwentki, oparty na kompetencjach fundamentalnych, przekrojowych i na sprawczości, wskazywany jest jako narzędzie mogące przeciwdziałać uwikłaniu i wspierać emancypację uczniów. Artykuł wskazuje, że Profil absolwenta i absolwentki, wprowadzany do polskiej edukacji, może pełnić funkcję emancypacyjną, jeśli będzie konsekwentnie wdrażany i wspierany systemowo. Otwiera to możliwość budowania szkoły, która nie tylko przekazuje wiedzę, lecz także rozwija podmiotowość, zdolność krytycznej refleksji i przygotowuje uczniów do samodzielnego funkcjonowania w świecie niepewności i zmienności.
The Location of a Primary School in a Rural Area and Students’ Chances of Gaining Access to Highly Selective General Secondary Schools in Poland
Abstract
The contemporary school, despite its declared mission to prepare young people for life in a dynamically changing world, largely maintains a traditional model of reproducing knowledge and social patterns. In the conditions of “liquid modernity,” young people experience a sense of entanglement within family, educational, and social structures, which limits their autonomy and agency. The aim of the article is to analyze the mechanisms of reproducing entanglements in the educational system, with particular emphasis on Generation Z, and to present the concept of the Graduate Profile for primary and secondary schools as an emancipatory tool. The theoretical foundation of the analysis lies in systemic psychology and postmodern sociology, which point to the risks associated with the lack of individual autonomy and maladaptive patterns. An examination of contemporary youth studies highlights the growing dependence on technology, a decline in mental health, low levels of physical activity, and the dominance of “teaching to the test” culture. Empirical data show that young people report a lack of independence, a mismatch between school curricula and everyday life, as well as the need to develop future skills such as critical thinking, creativity, and self-regulation. The Graduate Profile, based on fundamental, transversal competencies and agency, is indicated as a tool capable of counteracting entanglement and supporting student emancipation. The article argues that the Graduate Profile, currently being introduced into Polish education, may fulfill an emancipatory function if implemented consistently and supported systemically. This opens the possibility of building a school that not only transmits knowledge but also fosters subjectivity, critical reflection, and prepares students for independent functioning in a world of uncertainty and change.