Kwartalnik Edukacja 04/2022

W artykule autor podejmuje zagadnienie pojmowania edukacji klasycznej i jej potrzeby we współczesnej kulturze. Przedstawia jej istotę i genezę, strukturę i metodę oraz cel. Określa edukację klasyczną jako program i proces nauczania oraz wychowania ucznia, nawiązujący do tradycji i mający na celu pełny rozwój ludzkiej natury. Autor kończy swe rozważania refleksją nad rolą filozofii w procesie edukacji.

Uprawa człowieka i jego człowieczeństwa należą do najważniejszych spraw ludzkich. Dlatego paideia (łac. cultura, humanitas) jako uniwersalny ideał wszechstronnego wykształcenia i wychowania to nie tylko uprawa cielesna człowieka, ale przede wszystkim kształtowanie jego ducha – rozumnej duszy. Wychowanie i edukacja są ważniejsze niż technika, ekonomia i polityka. Nie mogą być zatem oderwane od „prawdy o człowieku” albo co gorsza przypadkowe czy poddane ideologii lub utopii. Podstawą paidei powinien być metafizyczny i epistemologiczny realizm. Celem mojego artykułu będzie omówienie paidei w świetle filozofii klasycznej, ze wskazaniem na skutki, które ona wywołuje na gruncie wychowania i kształcenia człowieka, prowadząc go do doskonałości, a nawet świętości. Zatem wskazane zostaną różne aspekty konstytuujące paideię oraz to, czym ona jest nie tylko w jej historycznym aspekcie, ale również w odniesieniu do wyzwań i problemów nowożytnej i współczesnej pedagogiki. Z racji tego, że uprawie poddaje się człowieka, stąd omówienie antropologicznego wymiaru paidei, wskazanie na zagadnienie natury, błędu antropologicznego, etyki osobowych relacji, kultury i cywilizacji. Paideia to integralna uprawa ludzkiej potencjalności, czyli całego człowieka, jego intelektu, woli, uczuć, władz zmysłowych, w tym vis cogitativa. W niniejszej pracy posługuję się metafizyczną metodą identyfikacji, wypracowaną w tomizmie konsekwentnym Mieczysława Gogacza.

Debata między obrońcami edukacji klasycznej, na czele z Robertem Maynardem Hutchinsem i Mortimerem Adlerem, a zwolennikami edukacji progresywnej, na czele z filozofem pragmatykiem Johnem Deweyem, miała miejsce w Stanach Zjednoczonych w XX wieku. Dewey argumentował, że pedagodzy winni zastąpić filozoficzną tradycję Arystotelesa i Tomasza z Akwinu wiedzą zakorzenioną w filozofii doświadczenia i metodach nauk empirycznych. Pomimo wysiłków Hutchinsa, Adlera i innych zwyciężyła edukacja progresywna, czego efektem był system oświatowy charakteryzujący się pragmatyzmem i pozytywizmem. Jednym z powodów, dla których edukacja progresywna odniosła sukces, jest to, że tradycja edukacji klasycznej wywodzi się ze społeczeństw arystokratycznych, z rozróżnieniem na sztuki wyzwolone i wytwórcze, podczas gdy edukacja progresywna wydawała się bardziej odpowiednia dla społeczeństwa demokratycznego. To, czego potrzebujemy dzisiaj, to integracja edukacji liberalnej i zawodowej, aby wszyscy studenci, w tym studenci biznesu i innych profesji, mogli otrzymać klasyczne wykształcenie i zrozumieć, co to znaczy żyć cnotliwie, pracując na życie. Neotomistyczny filozof Jacques Maritain może nam pomóc w zastanowieniu się, jak uzyskać tę zintegrowaną edukację.

Nauczanie języka łacińskiego przez ostatnich 30 lat było konsekwentnie rugowane z polskich szkół. Zdaniem autora tego tekstu jest to proces szkodliwy dla polskiego społeczeństwa. Artykuł ten prezentuje argumenty, w formie exemplów, czyli krótkich historycznych przykładów, by dowieść tezy, że poprzez wieki obecność edukacji klasycznej w zachodniej tradycji nauczania była korzystna dla całych społeczeństw, ponieważ kultura klasyczna inspirowała konkretne jednostki do myślenia i działania w sposób oryginalny, kreatywny i zdyscyplinowany. Edukacja klasyczna jest tutaj rozumiana jako obcowanie z kulturą grecką i łacińską możliwie bezpośrednio dzięki opanowaniu tych dwóch starożytnych języków.

Celem założonym przez autora jest podzielenie się praktycznymi wnioskami wynikającymi z doświadczenia prowadzenia lekcji z zakresu edukacji klasycznej, rozumianej jako tradycja sztuk wyzwolonych (zwłaszcza trivium). Podstawowym wnioskiem jest dostrzeżenie paradoksalności, która wynika z samej natury sztuki: skoro jest ona wynikiem uogólnionego doświadczenia, nie da się przekazać wiedzy o niej poza doświadczeniem. Analizując przykłady z literatury Grecji i Rzymu, autor wskazuje na pedagogiczny geniusz starożytnych, który polegał między innymi na głębokim zrozumieniu zarówno mocy, jak i ograniczeń komunikacji werbalnej. Dostrzeżenie strategii pedagogicznych Greków i Rzymian pozwala nie tylko zrozumieć, jak można przezwyciężyć dydaktyczny paradoks w przekazywaniu umiejętności sztuk wyzwolonych, lecz również daje klucz do zrozumienia, jak należy korzystać z zachowanych podręczników klasycznych, które tak różnią się od ich współczesnych odpowiedników. Autor podaje przykłady konkretnych realizacji dydaktycznych opartych na podręcznikach do retoryki i gramatyki, aby wskazać na trudności, które może spotkać współczesny nauczyciel inspirujący się ideą edukacji klasycznej, jak również korzyści, które po przezwyciężeniu owych trudności stają się wspólnym dobrem nauczającego i ucznia.