Kwartalnik Edukacja 02/2023

Artykuł dotyczy zastosowania metody opartej na sztuce, tzw. ABR (Arts-Based Research), w badaniach opinii studentów na temat przestrzeni twórczej na uczelni. Projekt, realizowany przez cztery badaczki, był prowadzony wśród studentów pedagogiki w czasie nauki zdalnej wymuszonej pandemią koronawirusa w ramach zajęć z przedmiotu pedagogika twórczości. Uczestnicy badań mieli za zadanie przedstawić wyobrażoną przez siebie idealną do działań twórczych przestrzeń, którą chcieliby mieć do dyspozycji na uczelni, na dwa sposoby: niewerbalnie (poprzez pracę plastyczną – właściwe ABR) oraz werbalnie – za pomocą opisu (uzupełnienie). W artykule opisujemy proces konceptualizacji projektu, jego realizację oraz mocne i słabe strony metody ABR z punktu widzenia osób zaangażowanych w jej implementację. Na tej podstawie formułujemy wnioski dotyczące zastosowania metody w badaniach społecznych z zakresu pedagogiki. ABR uwypukla cechy wspólne nauki i sztuki, traktując je jako pokrewne aktywności człowieka. Wpisuje się w najnowsze tendencje w badaniach społecznych, zgodnie z którymi poprawność metodologiczna i jednoznaczność procedury są podrzędne względem celu badań i potrzeby refleksyjności prowadzącej do uzyskania wartościowych poznawczo wniosków. Opisywany projekt potwierdza dużą wartość poznawczą tej procedury. Owocuje wartościowymi spostrzeżeniami, które oprócz walorów poznawczych mają potencjał generowania zmiany społecznej. Obecnie praktyka ABR napotyka na problemy związane z przyzwyczajeniami zarówno uczestników badań, jak i całego środowiska naukowego. Jej upowszechnienie wymaga podążania w stronę otwartości metodologicznej, poznawczej pokory i twórczego podejścia do uprawiania nauki.

Celem artykułu jest prezentacja doświadczeń ewaluacyjnych Instytutu Geofizyki Polskiej Akademii Nauk (IGF PAN) związanych z realizacją nieformalnego projektu dla uczniów w zakresie wsparcia kompetencji STEM o nazwie „EDU- -ARCTIC – Innovative educational program attracting young people to natural sciences and polar research”. W pracy zaprezentowano krótką charakterystykę IGF PAN, istotę projektu pilotażowego, merytoryczne elementy właściwego projektu oraz proces i wyniki ewaluacji. W części „Dyskusja” przedstawiono kilka rekomendacji dla realizacji podobnych inicjatyw. Wskazano m.in. znaczenie zdefiniowania w projekcie tematu wiodącego, wpływ przekonań edukatorów i realizatorów o specyfice kompetencji STEM, istotność doboru właściwych instytucji partnerskich oraz konieczność uwzględnienia rodziców jako ważnego źródła wsparcia w rozwijaniu kompetencji.

Zamiarem autora jest krótkie przedstawienie kilku wybranych koncepcji kreatywności metodologicznej, które próbują zerwać z powszechną w badaniach społecznych i pedagogicznych praktyką schematycznego powielania nie tylko metod badań, ale również problemów badawczych. Autor kolejno przedstawia koncepcje twórczych metod badań angielskiej badaczki Helen Kary, kreatywności w badaniach jakościowych Krzysztofa Koneckiego, a na końcu własną koncepcję kreatywności metodologicznej rozumianej jako przejaw postawy twórczej (twórczej ideacji – pomysłowości) we wszystkich trzech etapach pracy badawczej. Formułuje również kilka warunków rozwijania tej złożonej kompetencji, która jego zdaniem pomoże nadać badaniom pedagogicznym i raportom z tych badań istotnych cech dzieł prawdziwie twórczych: oryginalności, heurystycznej płodności i użyteczności.

Prezentowany tekst stanowi próbę odpowiedzi na pytanie o możliwości kształtowania myślenia teoretyczno-praktycznego pedagogów, czyli takiego ich namysłu nad rzeczywistością wychowawczą, który ma oparcie w teorii pedagogicznej i w niej znajduje życiodajne impulsy do refleksji nad praktyką wychowania, nad możliwymi jej przemianami. Kluczowa teza, która zostaje tu postawiona, wskazuje na potrzebę poszukiwania prawdy o wychowaniu (zwłaszcza w jej wymiarach aksjologicznym i etycznym) przez badaczy reprezentujących zróżnicowane orientacje w metodologii badań pedagogicznych. Autorka wskazuje na pułapki i ograniczenia tych poszukiwań w poszczególnych orientacjach. Ukazuje również propozycje i przykłady rozwiązań badawczych proponowanych przez pedagogów reprezentujących różne orientacje metodologiczne, ukierunkowanych na krytyczne przybliżanie się do prawdy o wychowaniu albo osiąganie poziomu intersubiektywności w procesie uwiarygodniania wyników własnych poszukiwań naukowych.