Polscy nauczyciele, choć zadowoleni z pracy, czują się niedoceniani. Mają silną motywację wewnętrzną, a jednocześnie są przytłoczeni relacjami z rodzicami oraz odpowiedzialnością za wyniki i dobrostan uczniów. Satysfakcjonują ich warunki zatrudnienia, ale nie wynagrodzenia – m.in. takie wnioski wynikają z najnowszej edycji Międzynarodowego Badania Nauczania i Uczenia się - TALIS 2024.
7 października zostały ogłoszone wyniki badania o nauczycielach i ich pracy w szkole TALIS 2024. Krajowy raport z badania opublikował Instytut Badań Edukacyjnych – Państwowy Instytut Badawczy, odpowiedzialny za przeprowadzenie tego badania w Polsce.
TALIS – Teaching and Learning International Survey – to największy międzynarodowy program badawczy pokazujący z perspektywy praktyków edukacyjnych – nauczycieli i dyrektorów, funkcjonowanie zawodowe kadry nauczycielskiej, pracę szkół i środowisko nauczania i uczenia się. Badanie przeprowadzane jest cyklicznie, w 2024 roku uczestniczyło w nim ponad 50 krajów. W edycji TALIS 2008 i TALIS 2013 wzięli udział polscy nauczyciele gimnazjów, w roku 2024 – kadra nauczycielska klas 5–8 szkół podstawowych. Badanie w kraju odbyło się w marcu 2024 roku.
Wyniki badania TALIS 2024
Zawód wykonywany z powołania, oparty na poczuciu misji społecznej oraz z pasją do nauczanego przedmiotu
Aż 74% polskich nauczycieli wskazało, że wpływ na przyszłe pokolenia (średnio we wszystkich badanych krajach[1] – 65%, a w badanych krajach UE[2] – 58%) oraz wkład w rozwój społeczny jest dla nich bardzo ważny w zawodzie, a 88% podkreślało znaczenie pracy z dziećmi i młodzieżą (średnio we wszystkich badanych krajach – 73%, a w badanych krajach UE – 76%). Są to odsetki znacznie wyższe niż średnio we wszystkich krajach uczestniczących w badaniu i średnio w krajach Unii Europejskiej. Podobnie jak w większości krajów prawie wszyscy nauczyciele w Polsce deklarowali, że lubią swój przedmiot (99%).
Relacje w szkole
Nauczyciele w Polsce pozytywnie oceniają pracę w swojej szkole – aż 92% wskazało, że ją lubi, a 82% poleciłoby ją innym, podobnie jest w większości krajów. W Polsce poziom satysfakcji z miejsca pracy utrzymuje się bez zmian względem TALIS 2013, mimo obniżenia w ciągu dekady satysfakcji z wykonywania zawodu.
Nauczyciele pozytywnie oceniają relacje w miejscu pracy – 88% było zdania, że nauczyciele mogą polegać na sobie nawzajem, a 89% wskazywało, że dyrekcja ma dobre relacje z pracownikami, podobnie jest w wielu krajach badania. Relacje w szkole – między dyrekcją i gronem pedagogicznym lepiej oceniają nauczyciele w małych szkołach niż w szkołach z dużą liczbą uczniów.
Warunki i organizacja pracy w szkole
Aż 80% nauczycieli w Polsce wskazało, że jest zadowolonych z warunków zatrudnienia z wyłączeniem wynagrodzenia, to jeden z najwyższych odsetków w badaniu (średnia dla wszystkich krajów w badaniu to: 67%, a dla badanych krajów UE: 70%). Tylko 20% deklarowało zadowolenie z wynagrodzenia, co stanowi jeden z niższych wyników (średnia dla badanych krajów UE: 37%). Badanie realizowano w marcu 2024 r., a więc tuż po wejściu w życie rozporządzenia wprowadzającego znaczące podwyżki płac nauczycielskich. Różnica między oceną warunków zatrudnienia a oceną płac jest największa wśród wszystkich badanych krajów.
Wykres 1. Zadowolenie z warunków zatrudnienia i wynagrodzenia – porównanie międzynarodowe
Odsetek nauczycieli, którzy wskazali, że zdecydowanie się zgadzają lub zgadzają się ze stwierdzeniami.
Dotyczy poziomu ISCED 2 (w Polsce kl. 5–8 szkoły podstawowej).
Dla krajów oznaczonych gwiazdką (*) wynik należy interpretować z ostrożnością ze względu na niespełnienie wymogów dotyczących poziomu realizacji badania.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z badania TALIS 2024.
Średni deklarowany tygodniowy czas pracy nauczycieli klas 5–8[3] to około 40 godzin zegarowych (przy wliczeniu pracy wieczorami, w weekendy). To tyle ile średnio w badaniu TALIS 2024, choć zróżnicowanie między krajami jest duże. W Polsce deklarowany łączny tygodniowy czas pracy nie zmienił się względem TALIS 2013.
Polska znalazła się wśród krajów o najniższej średniej wielkości oddziałów klasowych. Średnia wielkość klasy, szacowana na podstawie wskazań nauczycieli dotyczących liczby uczniów w nauczanym oddziale, zmniejszyła się w porównaniu z wcześniejszymi edycjami badania. W 2024 roku w oddziałach klas 5–8 uczyło się średnio 18 uczniów, w 2008 i w 2013 roku oddziały klasowe w gimnazjum wynosiły średnio 21 uczniów.
Zapewnienie wsparcia uczniom o zróżnicowanych potrzebach, umiejętnościach i doświadczeniach
Jedynie 12% polskich nauczycieli uczestniczących w TALIS 2024 wskazało, że w nauczanym przez nich oddziale nie ma uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych, zarazem 42% deklarowało, że specjalne potrzeby edukacyjne ma ponad 10% uczniów.
W ostatniej dekadzie w szkołach najbardziej znacząco zmieniła się proporcja uczniów, dla których język polski nie jest językiem ojczystym. W 2013 roku 88% nauczycieli wskazywało, że w ich oddziale nie ma takich uczniów, zaś w 2024 roku odsetek ten spadł do 58%.
Badanie TALIS pokazuje także inne wymiary i kierunki zmian. W 2013 roku jedynie 13% nauczycieli deklarowało, że w ich oddziale nie ma uczniów z rodzin w trudnej sytuacji społeczno-ekonomicznej, w 2024 roku znacznie więcej bo 32% badanych.
Przygotowanie do zawodu nie w pełni odpowiada zmieniającym się potrzebom szkół. W Polsce jedynie 33% nauczycieli oceniło, że wykształcenie dobrze przygotowało ich do nauczania w środowisku wielokulturowym lub wielojęzycznym (średnio we wszystkich badanych krajach – 41%, a w badanych krajach UE – 31%), nieco ponad połowa (53%) deklarowała, że dzięki kształceniu do zawodu czuje się przygotowana do zarządzania zachowaniem uczniów (średnio we wszystkich badanych krajach – 69%, a w badanych krajach UE 49%,), a 69% deklarowało, że dzięki wykształceniu jest dobrze przygotowana do wspierania rozwoju społeczno-emocjonalnego uczniów (średnio we wszystkich badanych krajach – 56%, a w badanych krajach UE – 43%). Warto podkreślić, że w Polsce nauczyciele, którzy uzyskali kwalifikacje do nauczania w ciągu ostatnich pięciu lat i wcześniej nie różnili się w swoich ocenach.
Polska wyróżnia się na tle innych krajów wysokim udziałem nauczycieli w doskonaleniu zawodowym w zakresie pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (84% uczestniczyło w doskonaleniu w ostatnim roku przed badaniem, średnio we wszystkich krajach badania: 55%, w badanych krajach UE: 56%) oraz w obszarze indywidualizacji nauczania (75% polskich nauczycieli, średnio we wszystkich badanych krajach – 59%, średnio w badanych krajach UE – 50% ). Jednocześnie 27% nauczycieli deklarowało dużą potrzebę dalszego rozwoju zawodowego w obszarze pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.
Poczucie autonomii w nauczaniu, wpływu w szkole, ale nie w polityce edukacyjnej
Prawie wszyscy nauczyciele w Polsce (95%) oceniali, że mają pełną lub znaczną autonomię w planowaniu i przygotowaniu lekcji (średnio we wszystkich badanych krajach: 91%, a w badanych krajach UE 96%) oraz wyborze metod i form nauczania (średnio we wszystkich badanych krajach 90%, a w badanych krajach UE: 94%), nieco rzadziej (68%) wskazywali na elastyczność w realizacji programu (średnio we wszystkich badanych krajach: 74%, a w badanych krajach UE: 76%). Większość (83%) deklarowała, że pracownicy ich szkoły mają zapewnioną możliwość udziału w decyzjach dotyczących szkoły.
Ten obraz kontrastuje z poczuciem wpływu na decyzje podejmowane na szczeblu krajowym. Na tle innych krajów badania w Polsce szczególnie szeroko rozpowszechnione wśród kadry nauczycielskiej jest przekonanie, że jej głos nie jest uwzględniany przez władze. Tylko 15% nauczycieli wskazało, że decydenci cenią opinie nauczycieli, a 9% – że nauczyciele w Polsce mają wpływ na politykę edukacyjną. W przypadku tego ostatniego stwierdzenia Polska odnotowała jeden z najniższych odsetków wśród krajów uczestniczących w badaniu.
Społeczny odbiór zawodu w ocenie nauczycieli – poczucie braku uznania i poważania jeszcze bardziej powszechne
Według nauczycieli ich zawód jest niedoceniany i nieszanowany. Jedynie 10% nauczycieli jest zdania, że społeczeństwo ceni ich zawód (średnia dla wszystkich badanych krajów – 35%, dla badanych krajów UE – 15%), jeszcze mniej – 9% – że jest on ceniony w mediach (średnia dla wszystkich badanych krajów – 31%, dla badanych krajów UE – 16%). Poczucie uznania spadło na przestrzeni dekady, choć, już w TALIS 2013 było bardzo niskie, wówczas 18% polskich nauczycieli było zdania, że ich zawód jest ceniony przez społeczeństwo.
Wykres 2. Docenienie przez społeczeństwo – porównanie międzynarodowe
Odsetek nauczycieli, którzy wskazali, że zdecydowanie się zgadzają lub zgadzają się ze stwierdzeniem: „Sądzę, że zawód nauczyciela jest ceniony w społeczeństwie”.
Dotyczy poziomu ISCED 2 (w Polsce kl. 5–8 szkoły podstawowej).
Dla krajów oznaczonych gwiazdką (*) wynik należy interpretować z ostrożnością ze względu na niespełnienie wymogów dotyczących poziomu realizacji badania.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z badania TALIS 2024.
Brak uznania nauczyciele odczuwają także bezpośrednio w miejscu pracy – co drugi (47%) ze strony rodziców uczniów w swojej szkole, co trzeci (34%) ze strony samych uczniów. We wszystkich tych wymiarach są to jedne z najniższych wyników spośród wszystkich krajów uczestniczących w badaniu.
Wykres 3. Docenienie przez rodziców i uczniów – porównanie międzynarodowe
Odsetek nauczycieli, którzy wskazali, że zdecydowanie się zgadzają lub zgadzają się ze stwierdzeniami.
Dotyczy poziomu ISCED 2 (w Polsce kl. 5–8 szkoły podstawowej).
Dla krajów oznaczonych gwiazdką (*) wynik należy interpretować z ostrożnością ze względu na niespełnienie wymogów dotyczących poziomu realizacji badania.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z badania TALIS 2024.
Napięcia w relacjach z rodzicami
Braku uznania ze strony rodziców w większym stopniu doświadczają nauczyciele pracujący w szkołach w dużych miastach (53%) niż w szkołach w małych miejscowościach (43%). Podobnie jak w większości krajów, nie różnicuje go to, ile czasu nauczyciele poświęcają na kontakt i współpracę z rodzicami. Lepiej oceniane są relacje z rodzicami w szkołach, w których rodzice aktywnie uczestniczą w decyzjach i przygotowaniu działań edukacyjnych.
Kwestia rozwiązywania problemów zgłaszanych przez rodziców jest drugim najczęściej wskazywanym przez polskich nauczycieli źródłem stresu. W Polsce w porównaniu z innymi krajami czynnik ten jest szczególnie silnie powiązany z obniżoną kondycją psychofizyczną.
Wysoki odsetek nauczycieli – 71% (także na tle międzynarodowym: średnia dla wszystkich badanych krajów – 55%, średnia dla badanych krajów UE – 42%) – którzy w okresie 12 miesięcy przed badaniem uczestniczyli w doskonaleniu zawodowym dotyczącym współpracy z rodzicami, sugeruje, że szkoły podejmują działania, by skuteczniej zarządzać relacjami z rodzicami.
Satysfakcja z wykonywania zawodu – niższa niż dekadę temu
Aż 88% nauczycieli deklarowało, że ogólnie jest zadowolonych z pracy, 68% wskazało, że zalety tej pracy przeważają nad wadami, ale aż 30% stwierdziło, że nie wybrałoby powtórnie tego zawodu. W porównaniu z TALIS 2013 mniej nauczycieli dostrzega przewagę zalet nad wadami zawodu (spadek o 9 punktów procentowych) i mniej zdecydowałoby się ponownie na ten zawód (spadek o 10 punktów procentowych). Poziom satysfakcji z wykonywania zawodu w Polsce jest niższy niż w większości krajów uczestniczących w badaniu.
Wykres 4. Satysfakcja zawodowa nauczycieli w Polsce – porównanie TALIS 2013 i TALIS 2024
Odpowiedzi na pytanie: „W jakim stopniu zgadza się lub nie zgadza się Pani/Pan z poniższymi stwierdzeniami?”
Dane z TALIS 2013 dotyczą nauczycieli gimnazjów, a dane z TALIS 2024 – nauczycieli klas 5–8 szkół podstawowych.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z badania TALIS 2013 i TALIS 2024.
W Polsce satysfakcja zawodowa nauczycieli jest powiązana z motywacją wewnętrzną – przekonaniem o społecznej użyteczności zawodu oraz czerpaniem radości z nauczania. Występują także istotne zależności pomiędzy satysfakcją zawodową a zadowoleniem z warunków zatrudnienia, zadowoleniem z wynagrodzenia, a także poczuciem autonomii w nauczaniu, poczuciem włączania nauczycieli w podejmowanie decyzji dotyczących szkoły oraz jakością relacji w miejscu pracy, zwłaszcza z dyrekcją i rodzicami.
Kondycja psychofizyczna i stres zawodowy
Znaczna część polskich nauczycieli deklarowała, że zmaga się ze stresem zawodowym – ponad 38% nauczycieli wskazało, że w znacznym lub dużym stopniu doświadcza w pracy stresu, 30% deklarowało, że praca w znacznym lub dużym stopniu wpływa negatywnie na ich zdrowie psychiczne, 37% zgłaszało, że w znacznym lub dużym stopniu odczuwa to, że praca nie pozostawia im czasu na życie osobiste.
Mniej więcej 4 na 10 nauczycieli wskazywało, że w dużym lub znacznym stopniu doświadcza stresu związanego z: odpowiedzialnością za osiągnięcia uczniów (46%) i ich dobrostan społeczny i emocjonalny (42%), reagowaniem na problemy zgłaszane przez rodziców (44%), nadmiarem zadań administracyjnych (44%) oraz utrzymywaniem dyscypliny w klasie (37%).
W Polsce relacje z rodzicami oraz odpowiedzialność za dobrostan społeczno-emocjonalny uczniów mają bardzo silny negatywny związek z obniżoną kondycją psychofizyczną nauczycieli w porównaniu z innymi krajami objętymi badaniem. Także problemy dyscyplinarne i obciążenia związane z czasem potrzebnym na przygotowanie zajęć mają u nas silniejszy negatywny wpływ na nauczycieli niż w wielu krajach.
Kto będzie uczył w polskich szkołach?
Polska znalazła się w grupie krajów o najstarszej kadrze nauczycielskiej w badaniu, choć problem starzenia się kadry występuje w wielu, szczególnie europejskich krajach. W Polsce średni wiek nauczyciela klas 5–8 wyniósł 48 lat, w 22 krajach Unii Europejskiej 46 lat, a średnio we wszystkich krajach w badaniu 44 lata. Aż 45% polskich nauczycieli ma 50 lat lub więcej, co jest również jednym z najwyższych odsetków wśród krajów uczestniczących w TALIS. Zaledwie 4% ma mniej niż 30 lat, to jeden z najniższych odsetków w badaniu.
Polska kadra wyróżnia się dużym doświadczeniem i stabilnością zatrudnienia. Średni staż pracy w zawodzie to aż 22 lata, z czego aż 68% tego czasu przypada na pracę w jednej szkole. Jednocześnie napływ do zawodu nowych osób jest niewielki. Tylko 8% nauczycieli ma 5 lub mniej lat stażu w zawodzie.
Wykres 5. Nauczyciele ze stażem pracy w zawodzie 5 lat lub mniej – porównanie międzynarodowe
Dotyczy poziomu ISCED 2 (w Polsce kl. 5–8 szkoły podstawowej).
Dla krajów oznaczonych gwiazdką (*) wynik należy interpretować z ostrożnością ze względu na niespełnienie wymogów dotyczących poziomu realizacji badania.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z badania TALIS 2024.
W kontekście wyzwań demograficznych ważne są deklaracje nauczycieli na temat liczby lat, które planują pozostać w zawodzie. W Polsce, wyłączając osoby planujące przejście na emeryturę, aż 18% nauczycieli wskazało, że chce pozostać w zawodzie nie dłużej niż 5 lat (średnio we wszystkich badanych krajach – 16%; a w badanych krajach UE – 13%). Wśród najmłodszych nauczycieli (do 30 lat) było to aż 29% osób (średnio we wszystkich badanych krajach – 20%, a w badanych krajach UE – 15%).
W Polsce 5% nauczycieli deklarowało, że nauczanie nie było ich pierwszym wyborem zawodu i mają co najmniej 10-letnie doświadczenie zawodowe poza edukacją. Wyższy odsetek takich nauczycieli zaobserwowano w 11 krajach UE. Możliwość zasilania kadr w ten sposób zależy od różnorodności ścieżek wejścia do zawodu. W Polsce dominuje zasadniczo jedna droga – uzyskanie kwalifikacji do nauczania po studiach kierunkowych i przygotowaniu pedagogicznym.
O badaniu TALIS
TALIS (Teaching and Learning International Survey) to międzynarodowy program badawczy poświęcony organizacji nauki i nauczania, sposobom oraz warunkom pracy nauczycieli i szkół, prowadzony przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) od 2008 roku. Celem TALIS jest wsparcie systemów edukacyjnych w realizacji skutecznych polityk oraz praktyk edukacyjnych na rzecz jakości nauczania. Badanie w każdym kraju prowadzone jest na reprezentatywnej próbie nauczycieli, zapewnia porównywalność wyników pomiędzy krajami i umożliwia śledzenie trwałości lub zmian zjawisk w czasie.
Polska uczestniczy w TALIS po raz trzeci, wcześniej w roku 2008 i 2013, nie brała udziału w TALIS 2018. Tak jak poprzednie edycje, badanie TALIS 2024 w Polsce przeprowadził Instytut Badań Edukacyjnych – Państwowy Instytut Badawczy na zlecenie Ministerstwa Edukacji Narodowej. Badanie TALIS 2024 zostało sfinansowane ze środków budżetu państwa.
Więcej informacji w raporcie “Nauczycielki i nauczyciele o pracy w zawodzie. Wyniki Międzynarodowego Badania Nauczania i Uczenia się TALIS 2024”
Nauczycielki i nauczyciele o pracy w zawodzie. Wyniki Międzynarodowego Badania Nauczania i Uczenia się TALIS 2024
Katarzyna Paczuska (red.), Katarzyna Kutyłowska, Paweł Penszko, Michał Sitek, Agnieszka Telusiewicz-Pacak, Olga Wasilewska, Urszula Wągrowska
[1] Średnia dla wszystkich badanych krajów to średnia wyników nauczycieli z 49 krajów, które wzięły udział w badaniu i które spełniły wymagania dotyczące minimalnego wskaźnika odpowiedzi.
[2] Średnia dla krajów UE to średnia wyników nauczycieli z 22 krajów Unii Europejskiej, które wzięły udział w badaniu i które spełniły wymagania dotyczące minimalnego wskaźnika odpowiedzi.
[3] Dotyczy nauczycieli, którzy wskazali, że pracują w wymiarze co najmniej 90% pełnego wymiaru czasu pracy.