Szkoła dostępna dla wszystkich

Publikacja składa się z dwóch części. W części pierwszej omówiono podstawy teoretyczne, na których opiera się model doskonalenia zawodowego nauczycieli specjalistów przygotowujący ich do świadczenia wysokiej jakości działań wspierających. Znajduje się tu także konceptualizacja wsparcia jako procesu włączającego, ciągłego, środowiskowego, kolektywnego i proaktywnego, który w takiej postaci przenika wszystkie interwencje. W części drugiej zaprezentowano zestaw interwencji sprawdzonych podczas realizacji projektu „Szkoła dostępna dla wszystkich”. Interwencje usystematyzowano w sześć ścieżek tematycznych odpowiadających działaniom z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej, takim jak: strategie diagnostyczne, wsparcie podczas bieżącej pracy na lekcji, procedury z zakresu ochrony zdrowia psychicznego, strategie rozwijające umiejętności społeczne i emocjonalne, współpraca z rodzicami oraz organizacjami zewnętrznymi, strategie zarządzania grupą, klasą i szkołą. Każda z interwencji została szczegółowo scharakteryzowana, a jej skuteczność poddano weryfikacji w wymiarze zarówno praktycznym, jak i empirycznym.

Edukacja dostępna, jako synonim lub zawężenie definicyjne edukacji włączającej, oznacza przyjęcie takiej organizacji procesu kształcenia, która uwzględnia zróżnicowane potrzeby wszystkich uczniów, niezależnie od pochodzenia, sytuacji życiowej, doświadczeń edukacyjnych czy funkcjonowania poznawczego i społeczno-emocjonalnego. Edukacja dostępna jest wolna od barier w uczeniu się i uczestniczeniu w życiu społecznym szkoły, dzięki czemu każdy jej uczestnik ma równe szanse na rozwój swojego potencjału. W obliczu rosnącej różnorodności potrzeb edukacyjnych w polskich klasach szkolnych oraz pogłębiających się nierówności edukacyjnych dostępność edukacji staje się nie tylko postulatem pedagogicznym, lecz przede wszystkim warunkiem zapewnienia dobrej jakości życia szkolnego uczniów. Doświadczenia dopasowanej do potrzeb, wysokiej jakości dydaktyki, harmonijnych relacji rówieśniczych, pozytywnych emocji i sprzyjającego rozwojowi klimatu szkolnego składają się na uogólnione i subiektywne poczucie dobrostanu. Czy takie doświadczenia są częste i typowe dla wszystkich uczniów polskich klas i szkół? Czy dotyczą także uczniów z grup defaworyzowanych, np. uczniów z doświadczeniem migracji czy uchodźstwa, uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi? Te pytania postawiliśmy sobie, przystępując do badania stanowiącego podstawę niniejszej publikacji.

Edukacja wysokiej jakości dla wszystkich jest przedmiotem zainteresowania szerokiej grupy jej twórców, realizatorów i odbiorców. Ciągłe poszukiwania naukowe, innowacyjne i wdrożeniowe ukierunkowane są na projektowanie procesów edukacyjnych odpowiadających na potrzeby zmieniającego się podmiotu, ale także na globalne zmiany społeczne i światowe. Głównym liderem zmian w edukacji są dyrektorzy, którzy już w momencie przystępowania do konkursu na to stanowisko zobligowani są do zaprezentowania koncepcji funkcjonowania i rozwoju szkoły. Dlatego warto podjąć refleksję nad sposobem zarządzania placówką, której głównym celem jest wszechstronny, indywidualny rozwój człowieka. Aby ułatwić namysł nad procesem tworzenia współczesnej szkoły, z jednej strony przybliżono dyrektorom szkół i przedszkoli założenia teoretyczne dotyczące zarządzania strategicznego umieszczonego w kontekstach edukacyjnych, z drugiej zaś pokazano rozwiązania praktyczne opisywane i wdrażane w wielu instytucjach/organizacjach oraz zwrócono uwagę na to, że każdy może stać się liderem zmiany w swoim środowisku, korzystając z wielu sieci wsparcia lub tworząc te sieci samodzielnie.

Napływ uchodźców z Ukrainy, spowodowany wybuchem wojny, odmienił sytuację szkoły na wielu poziomach. Zmiany dotyczą wszystkich interesariuszy systemu oświaty w Polsce. Choć poradnik odnosi się do problematyki oceniania i klasyfikowania uczniów, to nie można przy tym nie wspomnieć o warunkach, jakie każda placówka powinna spełnić, aby uczniowie mogli bezpiecznie zdobywać wiedzę i umiejętności. Dlatego najpierw należy zacząć od ich wsparcia w zakresie różnic kulturowych oraz osobistej, trudnej sytuacji życiowej. Z analizy dokumentów Ministerstwa Edukacji Narodowej i prawa oświatowego wynika, że nauczyciel ma dużą autonomię w ocenianiu oraz nie jest zobowiązany do stawiania dużej liczby ocen. Ponadto nie ma wytycznych co do sposobów informowania ucznia o jego postępach. Pracując w zespole nauczycielskim, może wypracować zarówno przyjazne formy sprawdzania wiedzy i umiejętności, jak i granice czasowe, w których uczniowie mogą wyrównywać treści programowe. Ważne wskazówki daje też dokument określający warunki realizacji podstawy programowej, jakim jest Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty. Zgodnie z art. 44c ust. 1 tej ustawy „nauczyciel jest obowiązany indywidualizować pracę z uczniem na zajęciach edukacyjnych odpowiednio do potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia”. Powyższe zalecenia wskazują, że podstawa programowa jest bazą, z której nauczyciel korzysta, biorąc pod uwagę możliwości ucznia. Dyrektor szkoły, wspomagając wysiłki nauczycieli, organizuje różne formy pracy w gronie pedagogicznym, tak aby wspólnie wypracowywać wewnętrzne modele szkoły wielokulturowej i wielonarodowej. W niniejszym opracowaniu przedstawiono te metody oraz praktyczne rozwiązania, jak z pozycji dyrektora realizować zadania szkoły w procesie kształcenia, oceniania i klasyfikowania uczniów z doświadczeniem migracyjnym.

Skutecznym sposobem zwiększania możliwości szkoły w dążeniu do implementacji założeń edukacji włączającej oraz zapewnienia dostępności do niej wszystkim uczniom w procesie uczenia się i nauczania jest współpraca osób i instytucji zaangażowanych w ten proces. Na poziomie zarówno krajowym, jak i lokalnym współpraca ta powinna przebiegać w wewnętrznych środowiskach szkół/przedszkoli, a także w szeroko rozumianym otoczeniu, z wykorzystaniem zasobów podmiotów zewnętrznych, które mogą wspierać ich działalność. Jednym z nich jest poradnia psychologiczno-pedagogiczna (PPP), która w ramach swoich zadań statutowych w sposób komplementarny może wzmacniać działania szkoły w tworzeniu środowiska sprzyjającego inkluzji. Celem publikacji jest zaprezentowanie możliwości współdziałania szkoły/ przedszkola z PPP w zakresie rozwijania zasobów na rzecz edukacji dostępnej dla wszystkich uczniów.

Szeroko pojęte wsparcie dotyczy wielu obszarów życia, w związku z tym realizowane jest w różnych środowiskach, m.in. rodzinnym, szkolnym, zawodowym, społeczności lokalnej. Jest splotem oddziaływań wielu czynników, dlatego w praktyce pozostaje w polu działania instytucji oświatowych, wsparcia społecznego oraz ochrony zdrowia, zarządzanych przez różne resorty. W efekcie procesy diagnozy i zaspokajania potrzeb realizowane są nierzadko równolegle przez kilka niewspółpracujących ze sobą instytucji. Najogólniej ujmując – jak pokazują polskie doświadczenia – proces oceny i realizacji potrzeb na poziomie lokalnym (dotyczący wspierania dzieci, uczniów i ich rodzin) jest realizowany w podziale sektorowym. Własne narzędzia posiada ochrona zdrowia, pomoc społeczna i oświata. Nie ma standardów międzysektorowego zarządzania wskazanym procesem. Występuje ono lokalnie, ale niestety nie jest ogólnokrajową normą. Rozproszenie sektorowe wsparcia prowadzi do jego niższej trafności oraz efektywności, w tym finansowej, co stanowi istotny bodziec do zmiany ukierunkowanej na budowanie spójnych, lokalnych modeli wsparcia międzysektorowego. Celem opracowania jest zaprezentowanie koncepcji wsparcia międzysektorowego ze szczególnym uwzględnieniem roli przedszkola / szkoły ogólnodostępnej. Ponadto zamiarem Autorów jest przekazanie podstawowych informacji o uwarunkowaniach jakości omawianego wsparcia oraz o procesach jego wdrażania i możliwych barierach utrudniających budowanie lokalnego systemu wsparcia międzysektorowego.

Forum Eksperckie „Współpraca bez granic – nauczyciele na rzecz wsparcia dzieci i młodzieży z doświadczeniem migracji i uchodźstwa” to spotkanie ekspertów, specjalistów, nauczycieli i przedstawicieli organizacji pozarządowych zorganizowane w ramach projektu UNICEF „Szkoła dostępna dla wszystkich” (Accessible School for All), które odbyło się w dniu 27.06.2024 r. Podczas wydarzenia zostały przedstawione ważne i aktualne zagadnienia związane z edukacją włączającą oraz międzykulturową, w której potrzeby uczniów i uczennic z doświadczeniem migracji są rozpoznawane i zabezpieczane odpowiednimi działaniami dydaktycznymi, wychowawczymi i specjalistycznymi. W spotkaniu udział wzięli przedstawiciele MEN, UNICEF i Instytutu Badań Edukacyjnych, którzy wprowadzili uczestników w problematykę wielowymiarowych, uwzględniających aspekt edukacyjny, psychospołeczny i organizacyjny, działań podejmowanych na rzecz wspierania tej grupy uczniów i uczennic.

Publikacja powstała jako odpowiedź na szybko ewoluujące wymagania środowiska edukacyjnego w kwestii wspierania zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży oraz tworzenia efektywnej kooperacji między szkołą a domem. Została przygotowana w odpowiedzi na potrzeby i oczekiwania nauczycieli/ nauczycielek oraz rodziców, zidentyfikowane podczas szkoleń i konsultacji przeprowadzonych w ramach projektu „Szkoła dostępna dla wszystkich”, realizowanego przez Instytut Badań Edukacyjnych we współpracy z UNICEF i Ministerstwem Edukacji Narodowej. Publikacja pełni funkcję przewodnika dla specjalistów prowadzących spotkania i warsztaty dla nauczycieli i rodziców uczniów jak i poradnika, zawierającego cenne wskazówki, z których mogą skorzystać uczestnicy tych spotkań. W pierwszej części omówione są zagadnienia kierowane do nauczycieli i nauczycielek dotyczące radzenia sobie z trudnymi zachowaniami uczniów i uczennic, skutecznej komunikacji z rodzicami oraz zapobiegania wypaleniu zawodowemu. Druga część – przeznaczona dla rodziców – jest poświęcona omówieniu psychospołecznego funkcjonowania uczniów/uczennic w okresie adolescencji, uzależnień behawioralnych oraz kryzysów pojawiających się u uczniów i uczennic w wieku szkolnym. W publikacji zamieszczono treści teoretyczne, ćwiczenia, pytania do refleksji, materiały pomocnicze, a także wskazówki dotyczące prowadzenia zajęć w sposób angażujący i dopasowany do grupy docelowej.

Od 2022 roku skala zjawiska migracji gwałtownie wzrosła, generując wyzwania dla polskich szkół dotyczące pracy z uchodźcami z Ukrainy. Podstawową barierą był brak znajomości języka polskiego przez uczniów, a także różnice programowe pomiędzy polskimi i ukraińskimi systemami oświaty. Powodowały one, że uczniowie często trafiali do niższych klas, aniżeli wynikało to z ich wieku, lub powtarzali klasę z powodu trudności szkolnych generowanych przez barierę językową. Dodatkowo sytuację utrudniał ograniczony zasób rozwiązań systemowych skierowanych zarówno na wsparcie nauczycieli, jak i integrację dzieci polskich oraz tych z biografią migracyjną.

Program Rozwijania Kompetencji Międzykulturowych „Przygody Innego” stanowi próbę odpowiedzi na realne potrzeby związane z przemianami dokonującymi się we współczesnym świecie, w którym coraz bardziej uwidaczniają się różnice – na wielu płaszczyznach funkcjonowania człowieka. Jego głównym celem jest wspieranie procesu przygotowania dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym do kontaktów z Obcymi i Innymi, głównie poprzez doświadczanie sytuacji umożliwiających zrozumienie osób, które ze względu na różne cechy (biologiczne, społeczne, ekonomiczne, kulturowe) mogą być postrzegane jako różniące się od większości.